Xã Hội Dân Sự Toàn Cầu – Đoàn Thanh Liêm
Tìm hiểu thêm về Xã Hội Dân Sự Toàn Cầu (The Global Civil Society) – Đoàn Thanh Liêm
Lời nói đầu: Là người chuyên hoạt động xã hội từ nhiều năm ở Việt nam kể từ thập niên 1960, tôi chú ý đến việc tìm hiểu kinh nghiệm hoạt động phục vụ xã hội tại nhiều nước trên thế giới. Và cũng mày mò học hỏi thêm về môn xã hội học nữa.
Từ trên 10 năm nay, tôi chú trọng nghiên cứu về đề tài Xã hội Dân sự (XHDS) mà hiện đang được nhắc đến thường xuyên trên sách báo khắp nơi. Và riêng tại Việt nam hiện nay, thì cũng đang có cuộc trao đổi thảo luận công khai về XHDS – điển hình là vừa mới xuất hiện trên Internet một website có tên là “Diễn Đàn Xã Hội Dân Sự” được khởi sự từ ngày 23 tháng Chín năm 2013.
Nhằm góp phần vào việc thảo luận về XHDS, tôi xin bổ túc bài đã viết từ năm 2009 nhan đề là “Sơ lược về Xã hội Dân sự Toàn cầu” và đặt lại nhan đề của bài mới này như sau: “Tìm hiểu thêm về Xã hội Dân sự Toàn cầu”. Và cũng để cho bạn đọc tiện bề tham khảo tìm kiếm thêm nơi các tài liệu sách báo ngoại ngữ, tôi xin chua thêm một số từ ngữ chuyên môn tiếng Anh. Xin mời quý bạn đọc theo dõi dưới đây.
* * *
Bình thường, ta có Xã hội Dân sự (XHDS) trong một quốc gia, cũng như có một thị trường kinh tế trong khuôn khổ sinh hoạt của quốc gia đó. Nhưng ngày nay với tình trạng toàn cầu hóa mỗi ngày một phổ biến cùng khắp mọi nơi, mọi lãnh vực – thì ta cũng có thể nói rằng: Có một nền Kinh tế Toàn cầu (The Gobal Economy) cũng như có một thứ “Xã hội Dân sự Toàn cầu” nữa (The Global Civil Society). Bạn đọc cứ mở internet, vào Google hay Yahoo và đánh chữ “Global Civil Society”, thì đều có thể kiếm được cả hàng trăm triệu items trong mục về XHDS Toàn cầu, để mà mặc sức tham khảo khai thác. (Ngày 21/10/2013, tôi gõ chữ Global Civil Society tại Google.com, thì thấy báo là có 171,000,000 items liên hệ đến từ ngữ này).
Nhân tiện, cũng xin ghi rõ là: Trên thế giới ngày nay, chưa hề có được một thứ Chính quyền Toàn cầu như niềm mơ ước đã lâu của một số người. Tổ chức Liên Hiệp Quốc được thành lập từ năm 1945 ngay sau thế chiến thứ hai chấm dứt – thì vẫn chưa thể đóng được cái vai trò của một chánh phủ toàn cầu – mặc dầu cơ quan này đã thực hiện được nhiều việc rất có ích lợi cho nền hòa bình thế giới và sự hiểu biết thông cảm giữa các dân tộc cùng sinh sống trên hành tinh trái đất này.
a/ Mặc dù khái niệm về XHDS mới chỉ được phổ biến rộng rãi trong vòng mấy chục năm gần đây vào cuối thế kỷ XX, nhưng vào đầu thế kỷ XXI hiện nay thì hằng ngày, hằng giờ ta đều nghe hay đọc các bài trình bày thật phong phú về các khía cạnh sinh hoạt rất đa dạng của XHDS. Trong vòng mấy năm gần đây, người viết bài này đã có dịp góp phần trao đổi về nhiều khía cạnh của XHDS, nay tôi xin được bàn đến cái phạm vi hoạt động của các tổ chức thuộc XHDS đang được mỗi ngày một dàn trải rộng lớn thêm mãi ra trên khắp thế giới.
b/ Cụ thể, ta có thể coi trường hợp của Hội Hồng Thập Tự Quốc Tế (IRC= The International Red Cross) có trụ sở chính tại Geneva Thụy sĩ. Đó là một tổ chức được thiết lập đã trên 150 năm, và có phạm vi hoạt động khắp thế giới, đặc biệt lại phối hợp nhịp nhàng với các Hội Hồng Thập Tự của từng quốc gia sở tại. Cũng vậy Hội Hướng Đạo được tổ chức tại từng quốc gia, và có một văn phòng liên lạc và phối hợp quốc tế có trụ sở chính tại London Anh quốc, thì đó là một phong trào hướng dẫn sinh hoạt lành mạnh cho giới thanh thiếu niên cùng khắp thế giới theo như lý tưởng của vị sáng lập là Baden Powel (BP) người nước Anh. Hay như các tổ chức nhân đạo đồ sộ với tài sản hàng chục tỷ mỹ kim như Ford, Carnegie, Rockefeller, Bill Gates Foundation, thì đều có phạm vi hoạt động dàn trải ra trên khắp thế giới.
Cũng vậy, các tổ chức bênh vực nhân quyền như Ân xá Quốc tế (Amnesty International= AI), Theo Dõi Nhân Quyền (Human Rights Watch= HRW), Ký giả Không Biên giới (Reporters Sans Frontieres= RSF) v.v… thì cũng hoạt động trên phạm vi toàn cầu.
c/ Các tổ chức tôn giáo cũng thế, họ phần đông có các nhà dòng thừa sai đi tổ chức hoạt động khắp thế giới, không những để truyền đạo, mà còn điều hành nhiều cơ sở y tế xã hội, cũng như về văn hóa giáo dục rất được quần chúng sở tại ưa chuộng nữa. Tình trạng này là phổ biến cho mọi tôn giáo – chứ không phải chỉ có Thiên chúa giáo mới đi truyền đạo mà thôi. Cụ thể như Hồi giáo hiện có mặt ở mọi nơi trên thế giới với các tổ chức và đền thờ rất lớn lao ngay trên các nước Âu Mỹ. Và các trung tâm sinh hoạt, các chùa, các thiền đường của Phật giáo cũng mỗi ngày một xuất hiện tại nhiều quốc gia thuộc các châu lục ngoài Á châu nữa.
d/ Không bó buộc phải là một tổ chức quy mô lớn lao với phương tiện tài chánh dồi dào thì mới hoạt động khắp thế giới được. Như trường hợp của phong trào Green Peace (Bảo vệ Môi sinh), tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International= TI) v.v…, thì họ đều là các tổ chức rất nhỏ nhoi với ngân sách điều hành rất eo hẹp, nhưng lại hoạt động khá hiệu quả với những vấn đề có tầm vóc quan trọng toàn cầu.
A/ Tổng quát.
Để bạn đọc có thể nhận định vấn đề một cách dễ dàng hơn, tôi xin trình bày tóm lược trong mấy điểm chính như sau:
1/ Về phương diện tổ chức và điều hành, XHDS không phải là một thực thể pháp lý duy nhất với quy mô chặt chẽ như tổ chức chánh quyền Nhà nước, hay như một đơn vị công ty kinh doanh trong khu vực Thị trường kinh tế (marketplace). Mà đó là một tập thể tuy rất rộng lớn bao gồm tất cả mọi tổ chức phi-chánh phủ, bất vụ lợi (NGO/NPO= non-governmental/ non-profit organizations) và các nhóm nhỏ (small groups) – nhưng lại không có một đầu não nào để kết hợp các loại hành động rất phức tạp, đa dạng.
2/ Và đối với Nhà nước, thì XHDS lại đóng hai vai trò trọng yếu khác nhau mà lại bổ túc lẫn nhau: đó là vai trò làm Đối tác (Counterpart) và vai trò làm Đối trọng (Counterbalance). Tức là vừa hợp tác với Nhà nước như trường hợp của các Hội Hồng Thập Tự, Hướng Đạo, Hội Nhân đạo Từ thiện…- mà cũng vừa “đối kháng, phê phán” đối với các Chính quyền Nhà nước như Amnesty International (Ân xá Quốc Tế), HRW (Human Rights Watch= Theo dõi Nhân quyền), RSF (Reporters Sans Frontìeres= Phóng viên Không Biên giới), tổ chức ACLU (American Civil Liberties Union= Liên Hội Dân Quyền Mỹ), Green Peace (Bảo vệ Môi sinh) v.v…
3/ Đặc biệt trong mối liên hệ với tổ chức Liên Hiệp Quốc, thì các tổ chức thuộc XHDS lại có sự trao đổi hợp tác và được sự yểm trợ rất mạnh mẽ từ phía các cơ quan chuyên môn của tổ chức chính trị toàn cầu này. Một trong những lý do chính yếu là các NGO tầm vóc lớn với ngân sách dồi dào đã hưởng ứng mạnh mẽ với các chương trình của LHQ, trong khi các chánh phủ của các quốc gia thành viên thì lại chẳng tham gia đóng góp được bao nhiêu cho các hoạt động của chính LHQ.
4/ Vai trò của các Đại học (Academia) và của các Tổ chức Tôn giáo (Religious Congregations) càng ngày càng năng động, sáng tạo, phấn khởi và hữu hiệu tại khắp nơi trên thế giới. Đó là nhờ ở sự thông cảm và hợp tác chặt chẽ giữa giới hàn lâm và giới tôn giáo trên phạm vi toàn cầu. Lại nữa các tổ chức tôn giáo rất dễ vận động quần chúng tham gia đóng góp vào các loại hoạt động khởi xuất từ một niềm tin tôn giáo (Faith-based Social Action). Trong khi đó thì Đại học lại đóng góp nhiều sáng kiến cụ thể thiết thực cho các hoạt động có tầm vóc lớn lao toàn cầu (Global Thinking/Vision).
5/ Như đã có dịp trình bày trước đây, ta có thể chấp nhận một định nghĩa đơn giản về XHDS như sau: Đó là một khu vực thứ ba ( the 3rd sector), mà cùng với khu vực Nhà nước và khu vực Thị trường để hợp thành cái “Không gian Xã hội” do cho con người sinh sống tập thể chung với nhau trong xã hội mà tạo lập ra. Ta có thể diễn tả cái định nghĩa này dưới dạng một công thức ngắn gọn như sau đây:
Không gian xã hội = Nhà nước + Thị trường kinh tế + Xã hội Dân sự.
(The Social Space= The State + The Marketplace + The Civil Society)
6/ Lấy con số thống kê của Mỹ, ta có trên 1 triệu các tổ chức vô vụ lợi và trên 3 triệu nhóm nhỏ (small groups), tất cả đều hoạt động tự nguyện với mục tiêu chính yếu là phục vụ công ích. Trong các tổ chức này, thì có đến 2/3 là phát xuất từ một niềm tin tôn giáo. Ta cần ghi nhận tinh thần hy sinh phục vụ rất là cao trong số các nhân viên tình nguyện nơi các tổ chức thuộc khu vực XHDS này. Sự hy sinh tận tụy như vậy, ta khó mà thấy được nơi các công chức nhà nước, hay ở lớp nhân viên các công ty xí nghiệp, mặc dầu những người này thường được trả lương rất cao, với quyền lợi quy chế đãi ngộ luôn được bảo đảm vũng vàng.
B/ Sự lớn mạnh của Xã Hội Dân Sự
Theo nghiên cứu mới nhất của Đại học Johns Hopkins ở Maryland nước Mỹ, trong Dự án khảo sát đối chiếu về khu vực bất vụ lợi (Johns Hopkins Comparative Non-Profit Sector Project), thì vào các năm 2000 – 02, tổng số chi phí của khu vực này trong 35 quốc gia được khảo sát đã lên tới 1,300 tỷ mỹ kim (1.3 trillion), tức là chiếm đến trên 5% GDP của các nước đó. Với con số này, XHDS có thể được xếp vào hàng thứ 7 trong số các nền kinh tế lớn bậc nhất của thế giới ngày nay (The 7th largest Economy).
Thống kê trong một tài liệu khác còn cho ta biết là: Hiện nay, mỗi năm người Mỹ đã chi ra đến 300 tỷ mỹ kim riêng cho lãnh vực từ thiện của tư nhân (private charity). Và về con số những tổ chức phi chánh phủ riêng tại Ấn độ, thì có đến trên 1 triệu NGO, ở Brazil là 210,000, Ai cập 17,500, Thái lan 15,000.
Có tác giả còn ghi: Thế kỷ XXI là Thế kỷ của Bất vụ lợi (the Century of Non-Profit). Và phong trào lớn mạnh của XHDS hịện nay ở đầu thế kỷ XXI, thì có thể so sánh với phong trào phát triển của các quốc gia (The rise of nation-states) trên thế giới vào cuối thế kỷ XIX qua đầu thế kỷ XX.
Về phương diện viện trợ quốc tế, thì hiện nay tổng số tiền và vật dụng của hàng mấy chục vạn các tổ chức tư nhân chi ra, đã vượt xa tổng số viện trợ của các chánh phủ các nước giàu có cho các nước thế giới thứ ba.
Phân tích lý do của sự đột phá trong Phong trào Xã hội Mới mẻ này (The New Social Movement), các nhà nghiên cứu xã hội học thường đưa ra mấy nguyên nhân như sau:
1/ Trước hết về khía cạnh tài nguyên, các chánh phủ ở Tây Âu kể cả Mỹ, vào thập niên 1970 trở đi, thì không còn đủ ngân sách dồi dào để trang trải mọi thứ dịch vụ xã hội cho người dân như trước nữa. Một phần cũng tại giá dầu hỏa từ Trung Đông đã tăng lên quá nhanh, khiến cho nguồn lợi tức thu nhập cho ngân sách giảm bớt hẳn đi. Do vậy, mà nhà nước phải để cho các tổ chức tư nhân đứng ra đảm trách thay thế vào vai trò mà trước đây vẫn do cơ quan nhà nước phụ trách. Mặt khác, các nước giàu có lên nhờ dàu hỏa thì hầu hết là theo Hồi giáo, nên họ cũng góp phần chi viện nhiều cho các đồng đạo của mình ở những nước nghèo hơn, như ở Bangladesh, Indonesia và cả tại các nước cộng hòa miền Trung Á thuộc Liên Xô cũ nữa.
2/ Thứ hai là ngay trong thời kỳ chiến tranh lạnh, quần chúng ở các nước Âu Mỹ đã kết hợp thành phong trào chống chiến tranh hạt nhân, chống nạn phá hoại môi sinh, đòi chánh quyền phải bảo tồn loại động vật hiếm quý… Đồng thời phong trào bảo vệ nhân quyền cũng phát triển rộng rãi cùng khắp. Đây là sự kết hợp giữa các tầng lớp nhân dân, nhất là giới trẻ trong một quốc gia với nhau, cũng như mở rộng tình liên đới quốc tế trước những vấn đề sinh tử của toàn thể nhân loại. Dĩ nhiên là nhờ sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, đặc biệt trong lãnh vực truyền thông, mà sự liên kết trao đổi và hợp tác trên phạm vi toàn cầu đã được thể hiện một cách rất sôi nổi, mau lẹ, liên tục và phổ biến.
3/ Thứ ba là giữa thời kỳ thoái trào của chủ nghĩa cộng sản tại Liên Xô và nhất là tại Đông Âu, thì ý thức tranh đấu về nhân phẩm và nhân quyền lại càng dâng cao trong đông đảo đa số quần chúng vốn đã quá bất mãn, chán chường với chủ trương độc tài toàn trị sắt máu đã được thiết lập từ thời Stalin trên 40 năm trước ở Đông Âu. Và kể từ khi bức tường Bá linh xụp đổ năm 1989, thì các quốc gia cựu cộng sản ở Đông Âu, cũng như ở Nga đã mau chóng tiến hành công cuộc Phục hồi Xã hội Dân sự (the Recovery of Civil Society) – để dành lại cho người dân cái quyền tự mình làm chủ vận mệnh, mưu cầu hạnh phúc cho bản thân và gia đình. Cái quá trình chuyển tiếp dân chủ này (Democratic transition) hiện đang diễn ra thật ngoạn mục tại tất cả các quốc gia cựu cộng sản đó. Và ta càng thấy rõ ràng đây là một quá trình không thể nào mà có thể đảo ngược lại được nữa (Irreversible process) – để cho người cộng sản trở lại tái lập chế độ độc tài chuyên chế tại những nước trong khu vực này.
4/ Thứ tư là về phương diện nhân sự, các tổ chức thuộc khu vực XHDS đã và đang còn thu hút được nhiều tài năng trí tuệ xuất sắc tuyệt vời. Nhờ vậy mà hoạt động của các tổ chức đó đã và đang có năng suất và hiệu quả rất cao. Cụ thể như trường hợp của những nhân vật tài ba kiệt xuất của nước Mỹ như Henry Kissinger làm việc cho Rockefeller Foundation, hay như Mc George Bundy làm cho Ford Foundation.
Một phần do đầu óc năng động sáng tạo, một phần do sự nhiệt tâm hy sinh hết mình cho lý tưởng phục vụ nhân quần xã hội. Nơi đây, ta thấy rõ nét sự kết hợp của giới trí thức hàn lâm (Academia) với giới Tôn giáo (Churches) trong một mục tiêu chung là cải thiện xã hội bằng phương thức ôn hòa, bất bạo động. Bằng hành động thiết thực, cụ thể, dù nhỏ bé đến đâu (Act locally), nhưng nhờ có sự kiên trì nhẫn nại, mà lần hồi cũng gặt hái được những thành quả tốt đẹp chắc chắn.
5/ Đúng như chủ trương của bậc sư phụ Karl Popper đã kêu gọi: “Phải cải thiện xã hội từng mảnh một” (Piecemeal Social Engineering). Mà từ vài chục năm gần đây người môn đệ là George Soros, một nhà tài chánh khét tiếng, đã thành lập cơ sở “ The Open Society Institute” (OSI) để hoạt đông chính yếu tại Đông Âu và tại Nga. Đáng chú ý là việc thành lập được trường Đại học Trung Âu tại Budapest Hungary (the Central European University) vốn là quê hương bản quán của G Soros.
Hiện nay chỉ riêng một mình quỹ của Soros Foundation không thôi, thì đã chi ra mỗi năm đến 500 triệu mỹ kim cho các dự án trên toàn thế giới rồi. Và mới đây, vào năm 2010 Soros Foundation đã công bố sẽ cấp phát cho tổ chức Tranh đấu Nhân quyền Human Rights Watch (HRW) một ngân khỏan tổng cộng là 100 triệu dollar. Số tiền này sẽ chuyển vào quỹ của HRW mỗi năm là 10 triệu dollar trong thời gian 10 năm, khởi đầu từ năm 2011.
***
Tóm tắt lại trong thời đại toàn cầu hóa ngày nay, Xã hội Dân sự mỗi ngày một phát triển và trưởng thành – cả về mặt nhận thức của số đông đảo quần chúng, đặc biệt là của giới trẻ – cũng như cả trong hành động thiết thực, cụ thể cùng khắp mọi nơi mọi chốn.
Đó là cả một phong trào quần chúng sôi nổi đang cùng với nhau nối vòng tay lớn trong một tinh thần Liên đới quốc tế (The International Solidarity), nhằm xây dựng một thế giới tốt đẹp hơn, nhân ái hơn, an hòa hơn.
Đó cũng còn là một viễn tượng tươi sáng cho công cuộc thực hiện được một “Nền Dân chủ Tham gia” (The Participatory Democracy) – để cho mọi người đều có cơ hội dấn thân nhập cuộc vào với quá trình sinh hoạt nhằm cải thiện môi trường văn hóa xã hội cũng như tôn giáo tâm linh bắt đầu từ nơi cộng đồng địa phương nhỏ bé của mình – và còn tiếp tục mở rộng hơn nữa trên bình diện quốc gia và quốc tế.
* Bài viết ngắn ngủi này chỉ có thể ghi sơ lược một số nét đại cương về phong trào xã hội đang dâng cao trên khắp thế giới ngày nay trong đầu thế kỷ XXI, vắn tắt là như vậy.
Trong một dịp khác, tác giả sẽ xin lần lượt trình bày chi tiết hơn trường hợp phát triển của khu vực XHDS tại một số quốc gia thuộc thế giới thứ ba ở Á châu, Phi châu và châu Mỹ La tinh – cũng như tại một số nước ở Đông Âu mà mới vừa gỡ bỏ được ách độc tài chuyên chế tòan trị cộng sản trong vòng vài chục năm nay.
Đoàn Thanh Liêm
* Khởi sự sơ thảo tại California: Tháng Bảy năm 2009
* Sửa chữa và bổ túc cũng tại California: Tháng 10 năm 2013