Làm báo ễnh ương

Bữa trước chắc quý vị đã nghe tin Việt Cộng đem gạo giả đi phát cho người nghèo bị nạn lụt ở vùng quê tỉnh Quảng Ngãi. Báo chí ở nước ngoài loan tin đó chỉ dựa trên những báo mạng trong nước.

Nếu tò mò lên mạng tìm thêm tin tức về câu chuyện này, để coi tin đó từ đâu ra, thì chắc quý vị cũng thất vọng như chúng tôi: Ít tin quá! Đọc tin đó trên tờ báo thứ nhất, rồi mở thử coi tờ báo thứ nhì, thứ ba, vân vân, thấy họ viết giống nhau quá!

Quanh đi quẩn lại cũng chỉ có mấy chi tiết, được các báo trong nước nhắc đi nhắc lại. Mấy ngày liền không có tin gì mới! Hơn thế nữa, quý vị sẽ thấy đại đa số các báo viết giống nhau như hệt, không sai một chữ! Các báo này cũng không ghi cho độc giả biết bản tin đó do một nguồn tin chung nào cung cấp khiến họ cùng đăng lại nguyên văn như vậy.

Đối với một người gần 80 tuổi, từng đọc báo và làm báo hơn nửa thế kỷ, đã quen sống ở những xã hội tương đối tự do, hiện tượng này thật kinh hoàng! Bởi vì loài người thường không làm báo như vậy!

Các nhà báo tự do, mỗi khi nghe ai kể một tin lạ, một hiện tượng bất thường, ai cũng chạy đi tìm các chi tiết mới, viết thêm, kể thêm cho độc giả, thính giả của mình biết. Nghe tin một người nấu phải gạo giả, cũng đủ khiến nhà báo nhảy chồm lên, chạy đi tìm coi hạt gạo nó ra sao! Phải đi đếm coi bao nhiêu người đã khám phá ra gạo giả. Mà đây lại là gạo cứu trợ người bị họa lũ lụt, đề tài này càng khêu gợi trí tò mò! Cái Mặt Trận Tổ Cú này nó làm ăn ra sao mà lại đi mua gạo giả? Ông nào, bà nào đi mua gạo, mua của ai, thương gia là “người mình” hay “người lạ?”

Phải đi tìm, phải kể lại. Đó là máu nhà báo, nó nằm trong DNA của người làm nghề truyền thông khắp thế giới. Chúng ta không thể tưởng tượng được tại sao hàng chục báo, đài, hàng trăm ký giả trong một nước, tất cả cùng lập lại một bản tin giống hệt nhau. Như nghe đàn ễnh ương trong cả một cánh đồng cùng kêu lên, ồm ồm, ào ào, trước sau cùng một giọng điệu!

Loài người không làm báo như vậy. Một đàn thú vật sống tự do ngoài thiên nhiên cũng không thông tin cho nhau theo lối như vậy. Làm báo kiểu này là trái tự nhiên! Tại sao các báo, đài, các ký giả ở nước mình lười biếng như thế?

Tôi tin chắc rằng các nhà báo ở trong nước cũng không ai muốn làm báo kiểu ễnh ương như thế, kể cả những người làm trong báo Nhân Dân. Làm báo như vầy không những ngượng với cả vợ con mình, chính mình khi soi gương cũng thấy hổ thẹn. Cha mẹ sinh ra đã cho mình một cái đầu, không đem dùng riết rồi nó rỉ sét thì sao?

Chỉ có một cách giải thích, là quý đồng nghiệp của tôi ở Việt Nam không được phép… làm báo! Họ bắt buộc phải giả bộ làm báo! Chỉ có thứ báo chí “Ma dzê in Việt Nam” mới làm như vậy. Trong câu chuyện gạo giả, chúng ta thấy cả nghề làm “báo giả!”

Nhưng các đồng nghiệp của chúng tôi vẫn cố gắng… làm báo! Dù bị trói chân trói tay, bịt mắt, bịt tai. Cho nên, khi điểm qua các báo đài trên mạng, chúng ta vẫn thấy những người tìm cách dùng cái đầu của mình.

Chẳng hạn, người ta đặt tựa bản tin hơi khác nhau một chút. Đọc thử, thấy một báo viết tựa đề: “Người nghèo Quảng Ngãi nhận gạo cứu trợ có biểu hiện lạ.” Một báo khác viết, “Gạo nghi là hạt nhựa có mùi khét sau khi rang.” Hoặc “Quảng Ngãi: Xôn xao nghi vấn gạo giả hỗ trợ người nghèo.” Quý hóa lắm. Người làm báo không mất hẳn cái máu làm báo; cho nên lúc nào họ cũng muốn tìm cái mới lạ cung cấp cho độc giả. Dù chỉ đi tìm một chữ, một câu khác, nêu ra thêm một chi tiết cụ thể.

Nếu quý vị tò mò muôn biết câu chuyện đem gạo giả đi cứu trợ tới đâu rồi, thì xin báo tin mừng: Hai hôm sau, các báo trong nước đã có tin mới. Các tờ báo đều đưa ra tựa lớn: “Không có gạo giả trong cứu trợ đồng bào vùng lũ lụt!” Hầu hết các báo đều viết tựa như vậy. Và hầu hết đều mở đầu bản tin giống nhau: “Đó là khẳng định của ông Lê Văn Sáu, phó chủ tịch Ủy Ban Mặt Trận Tổ Quốc Việt Nam tỉnh Quảng Ngãi vào chiều ngày 24 Tháng Mười Một khi trao đổi với phóng viên (các báo được phép để tên báo mình vào chỗ này) về số gạo một đơn vị cứu trợ tại xã Tịnh Hà và huyện Sơn Tịnh, tỉnh Quảng Ngãi.” Và các báo đều in đậm hoặc in nghiêng lời đính chính: “Ông Lê Văn Sáu, khẳng định gạo cứu trọ ở xã Tịnh Hà không phải là gạo giả.”

Ông khoe: “…tôi đã trực tiếp đi kiểm tra, đã làm việc với lãnh đạo xã Tịnh Hà và huyện Sơn Tịnh, đã gặp những người có trách nhiệm …”

Nhưng bản tin mới lại tự mâu thuẫn. Vì lời khẳng định trên trái ngược với một câu viết sau đó: “Trước đó, ông Trần Hồng Long, chủ tịch Ủy Ban Nhân Dân xã Tịnh Hà, cho biết vừa rồi xã nhận của một đơn vị 50 bao gạo để hỗ trợ cho người dân vùng lũ và phát hết cho các thôn, sau đó có người phát hiện gạo khi đốt, bắt lửa và kết dính, xã đã thu hồi toàn bộ số gạo và gửi lên các đơn vị kiểm định chất lượng.”

Giữa một ông chủ tịch xã và một ông phó chủ tịch Mặt Trận Tổ Cú cấp tỉnh, chắc phải có một ông nói sai. Người đọc báo ngu đến mấy cũng thắc mắc. Cho nên, nhà báo còn viết thêm: “Tuy ông Sáu khẳng định như vậy, nhưng các cơ quan chức năng cần sớm có kết luận về số gạo nói trên để minh bạch mọi sự việc.”

Ông Lê Văn Sáu có lời giải thích đúng lập trường nhất! Ông đổ tội cho “những thế lực thù nghịch!” Ông nói: “Tôi đang nghi ngờ có một bàn tay phá hoại liên quan đến việc tiến hành thử nghiệm gạo.” May phước cho các báo, đài ở Việt Nam là khi đăng bản tin đầu tiên họ đã đăng kèm hình ảnh, Nhìn đám “cơm” cháy đen, dẻo dính vào nhau, không ai dám nghi ngờ họ làm báo nói láo… chống đảng!

Nhưng người đọc báo tinh ý một chút thì sẽ thấy có cách giải thích khác lời ông Sáu. Vì trong lời biện hộ, ông cũng đưa ra một bằng chứng hùng hồn: “Gạo được hỗ trợ của một đơn vị rất gần gũi với Mặt Trận. Tôi đã ăn thử và chắc chắn không phải gạo giả.” Những chữ “chìa khóa” trong câu này là “một đơn vị rất gần gũi với Mặt Trận.” Tức là ông Sáu đã mua gạo của một nhà cung cấp rất “gần gũi.” Gần gũi nghĩa là gì? Bà con ta ở trong nước đọc câu này chắc đều cười ồ lên, vì ai cũng hiểu hai chữ “gần gũi.” Lửa gần rơm sẽ bén. Nhà buôn gần các quan, gần mãi, thế nào cũng bén! Thế là dân được cho ăn gạo giả!

Cũng như mọi người ở ngoài nước Việt Nam, người làm báo cũng chỉ căn cứ vào tin đăng trong nước mà thuật lại. Nhưng khi đọc các tin tức đó, chúng ta còn thấy một hiện tượng này, là ngôn ngữ của nhà báo chính là ngôn ngữ của nhà nước!

Người làm báo ở các nước Cộng Sản đã tìm ra một cách sống an toàn, là không dùng ngôn ngữ của mình, không dùng ngôn ngữ bình thường mọi người nói hàng ngày. Muốn không bị “kiểm thảo,” không bị “tố cáo” tội phá hoại, trở thành “một bàn tay phá hoại,” thì cứ dùng những ngôn ngữ mà các quan Cộng Sản đã dùng. Cho nên, một nhà báo viết, “người dân nhận gạo… phát hiện có biểu hiện bất thường;” hoặc “gạo cứu trợ có biểu hiện lạ.” Nhà báo không nhắc đến những chữ “gạo giả,” hoặc nói thẳng “gạo bằng chất nhựa,” hay “gạo plastic.” Viết như thế là phạm húy!

Đọc báo Cộng Sản chúng ta thấy họ tránh không dùng những chữ cụ thể, mọi thứ cụ thể đều được biến thành trừu tượng. Trong tiểu thuyết “Bác Sĩ Zhivago, Pasternak đã nhận xét về hiện tượng “trừu tượng hóa” này. Mùa Đông ở Matxcơva, ông bác sĩ thấy có đống gỗ ở bên đường, đã lén rút trộm, đem về nhà đốt lò sưởi vì đứa con đang bệnh. Nhưng, Pasternak cũng nhận xét, dưới chế độ cách mạng Bôn Xơ Vích, không ai dám nói đến chuyện “thiếu củi đốt lò sưởi.” Các báo chỉ viết: Chúng ta có vấn đề nhiên liệu!” Tức là thiếu chất để đốt.

Thói quen “trừu tượng hóa” bắt đầu từ các cán bộ, các quan chức. Báo chí nhắc lại lời các quan cho yên thân, dần dần cũng bắt chước. Trừu tượng hóa làm cho ngôn ngữ bay trên mây, không dính đến sự thật dưới trần gian.

Thí dụ, quý vị thử nghe một câu mở đầu bản tin ngày 13 Tháng Mười Một, trên báo Người Lao Động: “Thành phố Thanh Hóa đã chỉ đạo UBND xã Thiệu Dương rà soát lại danh sách cấp quà ủng hộ khắc phục lũ lụt sai đối tượng, có phương hướng xử lý và cấp đúng cho đối tượng được hưởng.” Có ai hiểu họ nói chuyện gì hay không?

Nếu làm báo ở một xứ tự do, người ta sẽ mở đầu bản tin như vầy: “Bí thư, trưởng thôn 4 xã Thiệu Dương gian lận cho vợ được nhận quà cứu trợ không đáng hưởng, thành phố Thanh Hóa đang điều tra.”