“Chủ Thuyết” Donald Trump
Đúng ba tháng trước, giữa cuộc tranh cử tổng thống, Donald Trump phát biểu rằng ông nghi là có gian lận trong bầu cử và nếu thất cử thì ông không tôn trọng kết quả. Khi ấy, người viết kết luận rằng Trump không đáng là Tổng thống Hoa Kỳ nên tìm hiểu về chánh sách đối ngoại khá cổ điển của vị Tổng thống sắp tới, là cựu Ngoại trưởng Hillary Clinton. Ngày nay, sự tình đảo lộn, nhiều người bên đảng Dân Chủ phản đối và phá phách hoặc tẩy chay vì cho rằng Donald Trump không đáng là Tổng thống dù ông đã chiếm đa số phiếu Đại cử tri đoàn.
Đấy là chi tiết không đáng kể, Donald Trump là Tổng thống hợp hiến và hợp pháp, sẽ lãnh đạo đệ nhất siêu cường toàn cầu.
Còn ba tháng thì hết nhiệm kỳ hai, Tổng thống Barack Obama mới có bài phỏng vấn dài trên tờ Atlantic để phần nào trình bày “chủ thuyết” của ông. Vì vậy, tìm hiểu chủ thuyết Donald Trump là quá sớm. Huống hồ Hiến pháp Hoa Kỳ không cho Tổng thống có nhiều quyền hạn như nguyên thủ của các nước dân chủ khác vì ông phải chia quyền với Lập pháp và Tư pháp, cao nhất là Tối cao Pháp viện. Tổng thống Hoa Kỳ có nhiều ảnh hưởng về đối ngoại hơn nội chính, nhưng vẫn bị giới hạn bởi Hạ viện về ngân sách và bởi Thượng viện về nhân sự và về chánh sách hay hiệp ước quốc tế. Cho nên “chủ thuyết” của Tổng thống phải được hiểu một cách tương đối. Yếu tố thứ ba, trong 584 ngày tranh cử, Donald Trump phát biểu rất nhiều. Ngoài phong cách khá đặc biệt, nội dung bên trong lại đầy mâu thuẫn nên chúng ta càng nên thận trọng khi nói về chủ thuyết Donald Trump.
Nhưng vì thế giới đang có thay đổi lớn, nội tình Hoa Kỳ cũng vậy, vị Tổng thống thứ 45 phải lấy nhiều quyết định có ảnh hưởng toàn cầu nhằm bảo vệ quyền lợi tối thượng của nước Mỹ như ông Trump liên tục nhấn mạnh. Do đó, chúng ta vẫn có thể nhìn ra những đường nét chính của “chủ trương Donald Trump”, trước khi nó được hệ thống hóa thành chủ thuyết. Bài này chú trọng đến lãnh vực đối ngoại dù không quên rằng giao thương kinh tế cũng là một phần của ngoại giao, nhất là từ giác độ của một doanh gia vừa lên làm Tổng thống….
Donald Trump có một thế giới quan khác hẳn các vị tiền nhiệm, lại không chấp nhận những ràng buộc thông thường mà muốn thực hiện những điều ông cho là có lợi cho nước Mỹ. Loại ý thức hệ cổ điển, như hữu khuynh hay thiên tả, bảo thủ hay cấp tiến, tự do hay bảo hộ mậu dịch, không áp dụng cho ông. Đặc tính thực dụng là nét tiêu biểu của Tổng thống mới. Vì vậy, dù có bị tình hình thế giới chi phối như mọi vị nguyên thủ kia, Donald Trump không ứng xử theo lối cũ, nên có khi đạt kết quả khác.
Một ngày trước khi tuyên thệ nhậm chức, Donald Trump phát biểu rằng ông chỉ là người đưa tin – “messenger”. Điều ấy không là lời nói nhũn của một người nổi tiếng là ít khiêm nhường. Ông ý thức được những thay đổi của thế giới chung quanh, bên trong và bên ngoài nước Mỹ, và khéo khai thác để trở thành biểu tượng của thay đổi nên đã thắng cử. Bây giờ, ông xử trí thế nào với những thay đổi ấy?
Trong tâm trí của Tổng thống Donald Trump và qua cái nhìn của các cộng sự viên then chốt, thế giới có những điểm nóng trải dài từ Tây Âu qua Đông Á và bao trùm lên Trung Đông. Sở dĩ như vậy vì trật tự toàn cầu hình thành từ thời Chiến Tranh Lạnh đang bị rung chuyển.
Đây là nơi mà Liên hiệp Âu châu, Minh ước Bắc Đại Tây Dương NATO, Liên bang Nga, Trung Quốc và cả khối Hồi giáo, ở giữa giai đoạn chuyển tiếp với quá nhiều bất ổn có thể đe dọa quyền lợi Hoa Kỳ. Liên Âu bị suy yếu, càng thêm phân hóa sau vụ Brexit, Minh nước NATO hết phù hợp với mục tiêu nguyên thủy của thời 1949 hay 1991 cho nên Hoa Kỳ phải có đối sách khác. Liên bang Nga bị kiệt quệ kinh tế chỉ còn là một vang bóng của Liên bang Xô viết và không thể đe dọa quyền lợi hay an ninh Hoa Kỳ như trước. Nhưng cường quốc quân sự này vẫn ảnh hưởng đến Âu Châu, đến Trung Đông và Viễn Đông vì vậy có thể là một đối tác của nước Mỹ. Tại Trung Đông, cuộc khủng hoảng trong thế giới Hồi giáo và sự bành trướng của các lực lượng Hồi giáo cực đoan quá khích là thách đố mà Hoa Kỳ, Âu Châu và Liên bang Nga phải cùng giải quyết. Tại khu vực Đông Á, Trung Quốc cũng trôi vào thời bất định với đà tăng trưởng thấp hơn, núi nợ cao hơn mà vẫn nuôi dưỡng nhiều tham vọng quốc tế được yểm trợ bằng quân sự. Hoa Kỳ sẽ phải đối phó với tham vọng ấy, trước hết có thể là qua hợp tác Nga-Mỹ.
Nếu nhìn chung như vậy, chúng ta lại trở về với quan hệ tay ba, Nga, Tầu, Mỹ.
Chính quyền Trump bật ra nhiều tín hiệu cho thấy sẽ hâm nóng và củng cố quan hệ với Liên bang Nga để tìm sự ổn định hay hòa dịu tại Đông Âu, và để cùng giải quyết mối nguy của chủ nghĩa Hồi giáo cuồng tín đang từ Trung Đông lan qua Trung Á và Đông Nam Á. Trong thế giới đó, không cường quốc nào, như Nga, Đức, hay Nhật, có thể thách đố quyền lợi sinh tử của Hoa Kỳ như đã từng thấy trong quá khứ.
Ngoại lệ là Trung Quốc, hay Trung Cộng, một xứ bá quyền, độc tài và có những tham vọng trường kỳ.
Đảo ngược chủ trương của tám đời Tổng thống Mỹ qua 45 năm hợp tác Hoa-Mỹ, Chính quyền Trump đưa Bắc Kinh lên vị trí ưu tiên cần quan tâm, tới mức độ xây dựng lại thế hợp tác Nga-Mỹ: Liên bang Nga có biên giới dài nhất tiếp cận với Trung Quốc, sẽ bị ảnh hưởng nhiều nhất, và trước tiên, vì những chuyển động từ Bắc Kinh.
Hoa Kỳ sẽ không cô lập Nga mà chuyển trọng tâm về Tầu, với các đồng minh như Nhật Bản, Ấn Độ, Úc, hay đối tác mới là nước Nga của Vladimir Putin. Ý thức hệ độc tài hay dân chủ hết chi phối đối sách an ninh của nước Mỹ.
Nhưng một Tổng thống gốc doanh gia là Donald Trump với một Ngoại trưởng là chuyên gia dầu khí như Rex Tillerson cũng không thể quên rằng Nga cần bán dầu thô và khí đốt cho Tầu khi mất khách tại Âu Châu vì chánh sách cấm vận. Đằng sau Trung Quốc, Nhật Bản cũng là cường quốc kinh tế rất cần năng lượng lại đang bị sức ép quân sự của Bắc Kinh. Sự thể có những thay đổi khác hẳn cục diện của 25 năm “Hậu Chiến Tranh Lạnh”. Bên dưới Trung Quốc, Ấn Độ cũng có cái nhìn khác về an ninh với kế hoạch Nhất Đới Nhất Lộ trên Con Đường Tơ Lụa của Tập Cận Bình: từ Tây Thái Bình Dương, Bắc Kinh muốn làm chủ vùng biển Đông Nam Á và đã lấn qua Ấn Độ Dương để vào Sri Lanka và Pakistan.
Bị ảnh hưởng bởi Âu Châu, nơi xuất phát hai Thế chiến trong Thế kỷ 20, truyền thông và giới bình luận Hoa Kỳ có thể không nhìn vào Đông Á như Chính quyền Trump. Thản hoặc như nếu có quan tâm đến khu vực đó thì cũng nhìn theo giác độ cổ điển sau chuyến Hoa du của Richard Nixon năm 1972 và 45 năm Hoa Kỳ hợp tác với Tầu. Chính quyền Trump quan niệm và đánh giá vai trò hay lợi ích của nước Nga và Ấn Độ căn cứ trên cục diện Trung Á và tham vọng Trung Cộng!
Chúng ta chưa thể biết rằng việc hợp tác Mỹ-Nga có thành hay không nhưng chỉ riêng sự kiện Chính quyền Trump ngang nghiên nói về vai trò của Nga trong khung cảnh mới cũng đã là điều đáng chú ý và theo dõi. Chuyện ấy quan trọng hơn tương lai của NATO tại Âu Châu hay việc Chủ tịch Tập Cận Bình lại là người phất cờ đề cao hợp tác kinh tế và toàn cầu hóa trong khi dẹp bỏ mọi tư tưởng khác biệt ở trong nước và trong đảng.
Sau cùng, nói về chiến lược thì với Donald Trump, khái niệm “quyền lực mềm” của vị tiền nhiệm sẽ được áp dụng khác hẳn, nó gần với chủ trương “bảo vệ hòa bình bằng sức mạnh” của Tổng thống Ronald Reagan. Và các doanh gia trong nội các của ông đểu có thành tích về xây dựng sức mạnh kinh tế trong khi duy nhất chỉ có một Tổng trưởng là gốc luật gia! Bên cạnh đó, về an ninh và quân sự, ông chọn các chiến tướng đầy kiến thức và kinh nghiệm văn hóa. Họ có một nét chung là đều biết nhược điểm của Hoa Kỳ là lâm chiến mà thiếu cái nhìn văn hóa về thế giới bên ngoài.
Chúng ta hãy chờ xem, Donald Trump đã có một bộ máy thực hiện những chủ trương quá mới lạ của ông trong một thế giới có quá nhiều đổi thay.